حوزه هاي علميه، اخلاق و شبكه هاي اجتماعي

 

چكيده مقاله ارائه شده در دومين همايش اخلاق حوزه هاي علميه، اصفهان، نهم ارديبهشت 1395

عنوان مقاله:

«حوزه و حضور بر منبر مشبك: ضرورت ها و بايسته هاي اخلاقي حضور طلاب در شبكه هاي اجتماعي»

 

طلاب و روحانيان حوزه هاي علميه براي ايفاي رسالت خطير خود در عصر حاضر گريز و  گزيري از شناخت عوامل موثر بر باورها و اخلاقيات انسان امروز ندارند، و بر اين اساس لازم است كه به شبكه هاي اجتماعي نيز، به عنوان يكي از مهم ترين اين عوامل توجه كنند. حضور در اين شبكه ها به عنوان منبري جديد براي تربيت اخلاقي و تبليغ دين، يك مسووليت و وظيفه اخلاقي نيز هست. مقاله حاضر در صدد بررسي اين وظيفه اخلاقي است. پرسش اصلي آن است كه از نظر اخلاقي چه ضرورت هايي براي توجه حوزه هاي علميه به شبكه هاي اجتماعي وجود دارد و از سوي ديگر حضور جدي وموثر در اين شبكه ها يا در ارتباط با اين شبكه ها، چه بايسته هاي اخلاقي را ايجاب مي كند. انگاره مقاله نيز آن است كه اموري چون كمك به ديگران، ايفاي هر چه بهتر وظيفه خود، كاهش رنج و درد ديگران و بسترسازي براي دانش افزايي و رشد علمي نشان دهنده ضرورت توجه حوزويان به شبكه هاي اجتماعي است، و مواردي چون  تقيد عملي حوزويان به اخلاق در شبكه ها، مسئله شناسي اخلاقي، موضوع شناسي، مخاطب شناسي، برخورد محترمانه با اعضاي شبكه ها، پرهيز از اظهار نظر در امور بيرون از حوزه تخصص نيز از جمله بايسته هاي حضور موفق روحانيان در شبكه هاي اجتماعي است. براي بررسي بهتر موضوع، پس از مباحث مقدماتي و بيان ضرورت ها، بايسته ها و شرايط حضور حوزويان در اين شبكه ها در ذيل دو عنوان «بايسته هاي نظري و بايسته هاي عملي (از نظر توليد محتوا و از نظر تعامل با شهروندان شبكه ها) بيان خواهد شد.

فايل صوتي ارائه مقاله را مي توانيد از اينجا دانلود كنيد.

اخلاق شبكه هاي اجتماعي، فايل تصويري، قسمت 7

زمان ويديو: حدود 18 دقيقه. در كانال اندكي انديشه در سايت آپارات.

موضوع: در شبكه های اجتماعی چه نوع ناهنجاری های اخلاقی امكان وقوع دارد؟

براي مشاهده يا دانلود بر روي تصوير زير كليك كنيد:

***

قسمت ششم

قسمت پنجم

قسمت چهارم

قسمت سوم

قسمت دوم

قسمت اول

 

اخلاق شبكه هاي اجتماعي، فايل تصويري، قسمت 6

زمان ويديو: حدود 16 دقيقه. در كانال اندكي انديشه در سايت آپارات.

براي مشاهده يا دانلود بر روي تصوير زير كليك كنيد:

موضوع: چگونه از شبكه های اجتماعی برای رشد اخلاقی جامعه استفاده كنیم؟

***

قسمت پنجم

قسمت چهارم

قسمت سوم

قسمت دوم

قسمت اول

اخلاق شبكه هاي اجتماعي، فايل تصويري، قسمت 5

زمان ويديو: حدود 16 دقيقه. در كانال اندكي انديشه در سايت آپارات.

براي مشاهده يا دانلود بر روي تصوير زير كليك كنيد:

موضوع: علل و عوامل گرايش روزافزون جامعه، به ويژه جوانان، به شبكه هاي اجتماعي چيست؟

***

قسمت چهارم

قسمت سوم

قسمت دوم

قسمت اول

اخلاق شبكه هاي اجتماعي، فايل تصويري، قسمت 4

زمان ويديو: حدود 16 دقيقه. در كانال اندكي انديشه در سايت آپارات.

براي مشاهده يا دانلود بر روي تصوير زير كليك كنيد:

موضوع: فرايند پژوهش اخلاقي درباره شبكه هاي اجتماعي از چه مراحلي تشكيل شده است؟

 

اخلاق شبكه هاي اجتماعي - 3

براي ديدن يا دانلود ويدئو از سايت آپارات بر روي تصوير كليك كنيد:

زمان: 15 دقيقه

اخلاق شبكه هاي اجتماعي - 2

براي ديدن يا دانلود ويدئو بر روي تصوير كليك كنيد:

اخلاق شبكه هاي اجتماعي، فايل تصويري، قسمت 1

مجموعه ويديوهاي كوتاهي درباره بررسي شبكه هاي اجتماعي از منظر اخلاقي. قسمت اول.

زمان هر ويديو: حدود 15 دقيقه. در كانال اندكي انديشه در سايت آپارات.

براي مشاهده يا دانلود بخش اول بر روي تصوير زير كليك كنيد:

«من از اوناش نيستم !»: نقش غرور و غفلت در افزايش قربانيان شبكه هاي اجتماعي

 

طرح مسئله:

خواندن اخباري از اين دست موجب طرح يك سوال مهم مي شود. ابتدا خبر را بخوانيد:

«فائزه  14 سال دارد و از طریق شبکه‌های اجتماعی چند ماه پیش با امید آشنا شد. وی در اثر این ارتباط به پسر جوان ابراز علاقه می‌کرد، آنها هر روز با هم در تماس بودند. فائزه همچنین با دوستان پسر مورد علاقه‌اش هم آشنا شده بود اما او به ذهنش خطور نمی‌کرد این ارتباط و آشنایی به چه راحتی سرنوشت‌اش را به تباهی خواهد کشاند. سه تن از دوستان امید با طرح نقشه‌ای شیطانی، فائزه را  تعقیب کردند و دختر نوجوان را با توسل به زور و تهدید ربودند. با تحقیقات از مادر دختر نوجوان  مشخص شد این دختر با پسری که 16 سال از او بزرگتر است در ارتباط بوده است. بنابراین تحقیقات از پسر جوان آغاز شد و او با اظهار بی اطلاعی از موضوع ربایش دختر نوجوان اظهار داشت شاید دوستانش این دختر را ربوده باشند. افسران دایره آگاهی با اقدام‌های گسترده دختر نوجوان را که  با وضعیتی اسفبار رها شده بود پیدا کرده و چند تن از عاملان فاجعه را نيز دستگير كردند.» (سايت وكيل ملت، 1 اسفند 1394،‌ كد مطلب: 105180)

جالب اين كه جداي از مشكلات فوق، حتي اگر روابط فضاي مجازي به ارتباط در فضاي حقيقي هم منجر شود در بسياري از موارد اين روابط ناموفق و ناپايدار است. «تحقیقات محققان دانشگاه میسوری در سال 2014 نشان می دهد اکثر روابطی که از طریق شبکه های اجتماعی ایجاد می شود پایه و اساسی ندارد؛ زیرا مبنای واقعی ندارد. در این گونه روابط معمولا افراد ناشناس هنگام توصیف خود در شبکه های مجازی، تصویر غیر واقعی ارایه می کنند و موجب فریب افکار دیگران می شوند. افرادی که به طور مستمر از این شبکه ها استفاده می کنند و به نوعی به آن معتادند، به مرور زمان غرق در رویا می شوند و از دنیای واقعی فاصله می گیرند.»(سايت پارسينه، 1 اسفند 1394، كد مطلب: 274936).

يك سوال:...................  بقيه در ادامه مطلب

ادامه نوشته

نگاه جزيره اي به اخلاق: به بهانه يك كمپين جديد

1. چند سال قبل همزمان با توزيع يك سريال در شبكه نمايش خانگي حركت خوبي در حمايت از احترام به حقوق توليدكنندگان اين سريال و پرهيز از دانلود يا خريد غيرقانوني آن در جامعه شكل گرفت، اما پس از مدتي بدعهدي توليدكنندگان و ناتمام ماندن آن همچون قهوه تلخي در كام اخلاق جامعه ريخته شد و مدافعان اين حركت ارزشمند را به نوعي از كار اخلاقي خود پشيمان كرد. مدتي بعد سريال ديگري در اين شبكه توزيع شد كه آن هم كم و بيش به سرنوشتي مشابه دچار شد. در موردي ديگر فروشندگان يك سريال اعلام كردند اگر در خريد اينترنتي لينك دانلود را دريافت نكرديد مبلغي كه پرداخت كرده ايد به شما عودت داده مي شود. نشان به آن نشان كه نه لينكي دريافت شد نه مبلغ بازگردانده شد. در اين چند مورد و برخي موارد ديگر هيچيك از كساني كه خريداران را به مراعات حقوق ديگران دعوت مي كردند در صدد جبران ضررهاي مادي و معنوي آنان برنيامدند و كار كساني چون نگارنده، كه از جمله اين خريداران محترم! بود، را در تشويق ديگران به مراعات اخلاق با سختي فراوان مواجه كرد. اين گونه رفتارها موجب شكل گيري موضوعي شد كه آن را مي توان «نگاه جزيره اي به اخلاق» ناميد و در اين مقاله به طور مختصر تبيين مي شود. 
2. اخيرا كمپيني در فضاي مجازي راه اندازي شده است كه شعار آن «حمایت از شبکه نمایش خانگی در فضای مجازی» و هدفش ترويج مراعات حق مالكيت سازندگان فيلم هايي است كه در شبكه نمايش خانگي توزيع مي شود. ظاهرا دانلود غير قانوني و بي رويه يكي از سريال هايي كه در اين شبكه توزيع مي شود موجب راه اندازي اين كمپين شده است، هرچند خود اين سريال دست كم تا اين لحظه كم فروشي نكرده و حقوق مخاطبان را مراعات كرده است. به هر حال، اين ماجرا بهانه اي براي طرح موضوع «نگاه جزيره اي به اخلاق» شد.
3. مراعات اصول اخلاقي در فضاي مجازي هم مثل فضاي حقيقي يك امر ضروري است كه بي توجهي به آن گاه ضررها و آسيب هايي بيشتر از فضاي حقيقي را به دنبال دارد. يكي از اين اصول اخلاقي «محترم شمردن حقوق ديگران» است كه «حق مالكيت مادي و معنوي» از جمله آنهاست. زير پا گذاشتن اين حق و ضرر زدن به ديگران از نظر حقوقي قابل پيگرد و از نظر اخلاقي كاري بسيار نادرست و مستحق سرزنش است. در اين مقاله كاري به جنبه حقوقي آن ندارم و سعي مي كنم بيشتر از منظر اخلاقي به آن نگاه كنم.
4. قطعا افراد و موسساتي كه به توليد و توزيع هرگونه اثر ادبي و هنري، از جمله سريال هاي توزيع شده در شبكه نمايش خانگي، اقدام مي كنند براي اين كار سرمايه فكري، انساني و مادي زيادي را هزينه مي كنند و نسبت به اثر توليد شده و منافع آن مالكيت پيدا مي كنند. از اين رو هرگونه استفاده از اين توليدات بدون اجازه و رضايت آنها نوعي سرقت يا تصرف در اموال ديگران محسوب مي شود كه كاري است غيراخلاقي. از سوي ديگر هرگونه تلاش براي تشويق و ترغيب ديگران به مراعات اخلاق در اين زمينه، مثلا با راه اندازي كمپين يا توزيع پوستر، نيز خود في نفسه كاري اخلاقي محسوب مي شود و از اين رو قابل تقدير و ستايش است. در ادبيات ديني و اخلاقي ما نيز همواره تاكيد شده است كه انسان نه تنها خود بايد خود عامل به اخلاق باشد بلكه بايد ديگران را به كارهاي خير تشويق (= امر به معروف)‌ و از كارهاي نادرست نهي كند(= نهي از منكر).
5. آنچه گفته شد بيشتر ناظر به مراعات اخلاق از سوي شهروندان فضاي حقيقي و مجازي بود كه «مصرف كنندگان» كالاهاي فكري و فرهنگي ديگران هستند. اما اين ماجرا يك وجه ديگر هم دارد كه متوجه «توليد كنندگان» آثاري چون سريال هاي شبكه نمايش خانگي است. در اين جا منظور توليدكننده به معناي عام آن است كه كساني چون سرمايه گذار، نويسنده، كارگردان، و بازيگران را در بر مي گيرد. هر يك از اينها به سهم خود در قبال مخاطبان خود از نظر اخلاقي وظايفي بر عهده دارند كه اگر مراعات نكردند نبايد انتظار داشته باشند كه طرف مقابل هم حقوق آنها را محترم بشمارد(به قول سعدي، «ببري مال مسلمان و چون مالت ببرند / بانگ و فرياد برآري كه مسلماني نيست»). توليدكننده اي كه تهيه يك سريال را نصفه نيمه رها مي كند، نويسنده اي كه يك متن ضعيف مي نويسد، كارگرداني كه توان يا تمايل به انجام دقيق وظيفه خود ندارد، بازيگري كه تجربه و مهارت خود را براي ارائه يك بازي خوب به كار نمي گيرد، هركدام در واقع مرتكب همان كاري شده اند كه خريداران را از آن نهي مي كنند؛ يعني «نقض اخلاق».
6. نهادهاي موجود در جامعه جزيره هاي جدا از هم نيستند كه بتوان بين آنها تبعيض قائل شد و انتظار داشت كه برخي (مثلا خريداران سريال ها) اخلاق را مراعات كنند ولي ديگران (مثلا توليدكنندگان سريال ها) به آن بي توجه باشند. مراعات اخلاق در جامعه يك اصل «تبعيض بردار» نيست. نهادهاي جامعه بيشتر شبيه دواير مرتبط هستند كه مراعات يا عدم مراعات اخلاق در هر بخش از آنها در  بخش هاي ديگر هم تاثير مي گذارد.  
7. ممكن است گفته شود بي توجهي برخي توليد كنندگان به وظايف اخلاقي خود (مثلا توزيع ناقص يك سريال)‌ نبايد موجب نقض اخلاق از سوي خريداران (با كارهايي چون دانلود بدون اجازه فيلم ها) شود. اين سخن درست و قابل دفاع است ولي از اين نكته نبايد غافل شد كه انسان ها، به ويژه وقتي كه پاي جلب منفعت و دفع ضرر در ميان باشد،‌ براي اخلاقي عمل كردن لزوما بر اساس «استدلال هاي اخلاقي» كه از نظر شكل و محتوا بي ايراد باشد تصميم گيري نمي كنند، بلكه عوامل ديگري چون محاسبه سود و زيان مادي، احساس بي حرمتي و توهين به خود، احساس سودجويي و فرصت طلبي طرف مقابل و مواردي از اين قبيل را نيز در نظر مي گيرند و سپس به انجام يا ترك كاري اقدام مي كنند. براي فهم بهتر مطلب به اين موارد كه عده اي از شهروندان به عنوان دليل دانلود يا خريد غير قانوني سريال هاي شبكه نمايش خانگي مطرح كرده اند توجه كنيد: «شبکه خانگی به مخاطبانش احترام نگذاشت»، «چرا ما مردم باید هزینه کم‌کاری‌های تلویزیون را بدهیم؟»، «نمی‌شود همیشه از مردم انتظار حمایت داشت»، «(توليدكنندگاني كه به وعده هاي خود عمل نكردند) به خودشان زحمت عذرخواهی هم نمی‌دهند»، و «قرض‌ گرفتن سریال‌ها از لحاظ قانونی و شرعی مشکلی ندارد» (سايت انتخاب، 24 دي 1394، مطلب شماره 247270). برخي از اين سخنان بيشتر«توجيه»‌ است تا «دليل»، ولي به هر حال همين توجيهات مبناي عمل آنها (دانلود يا خريد و فروش غيرقانوني يك اثر) ‌است و اين كارشان اثر وضعي خود (متضرر شدن توليد كننده) را در پي دارد.   
8. گرچه اخلاقي شدن جامعه، ايده آل همه است ولي بهتر است هر يك از ما، بسته به جايگاه، موقعيت و مسووليت و وظيفه مان، حركت براي اخلاقي شدن را از خودمان شروع كنيم تا مبادا از كساني باشيم كه مورد عتاب قرآن قرار گرفته اند كه :«أَتَأْمُرُونَ الْنَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَکمْ؛ آیا مردم را به نیکی فرمان می دهید و خودتان را فراموش می کنید؟»(سوره بقره، آيه 44).
9. حتي اگر توليدكنندگان سريال ها به اصول اخلاق حرفه اي خود وفادار باشند (كه در موارد فراواني هم هستند) اين امكان هست كه برخي از مصرف كنندگان و مخاطبان به طور غيراخلاقي و غيرقانوني اقدام به تهيه اين آثار كنند، ولي تقيد اخلاقي و احترام به حقوق مصرف كننده، قطعا در اخلاقي تر عمل كردن او نيز تاثير دارد و موارد نقض حقوق توليدكننده را كاهش مي دهد.
10.  آنچه درباره نگرش جزيره اي و نگرش دايره اي به اخلاق گفته شد مختص سريال ها نيست و در موارد ديگر، چه در فضاي حقيقي و چه در فضاي مجازي، نيز قابل طرح است.

از «فاوا» تا «اخفا»؛ گامي كه به ضرورت بايد پيمود

1. فناوري ها و ابزارهاي اطلاع رساني و ارتباطي (= فاوا) آنچنان زندگي انسان امروز را در چنبره خود گرفته كه تصور حيات آدمي در عصر حاضر بدون بهره گيري از آنها اگر نه غيرممكن، كه در غايت دشواري است. در هم تنيدگي انسان و تكنيك كه تا چند دهه قبل خود را در قالب استفاده از ماشين هاي نسبتا ساده نشان مي داد امروزه در قالب «صفر و يك»هاي ديجيتتالي تجسم يافته است و كار را به جايي رسانده كه بايستي در تعريف سنتي انسان به عنوان «حيوان ناطق» تجديد نظر كرد و او را «حيوان ديجيتال» ناميد.
2. ورود فناوري هاي اطلاعات و ارتباطات، به ويژه اينترنت، در زندگي  انسان امروز امري ساده و آسان نيست، آن گونه كه ممكن است برخي گمان كنند، بلكه ابعاد و زواياي پيدا و پنهان فراواني دارد كه بايستي مورد توجه قرار گيرد. استفاده از اين فناوري ها گر چه آدميان را وارد دنياي موسوم به «فضاي مجازي» مي كند اما زيست – جهان اين فضا تاثيراتي گاه مهم تر از فضاي حقيقي بر زندگي انسان دارد. از آنجا كه اين فضا و آن فناوري ها در کنار مزایا و منافع فراوان، ظرفیت آن را دارد که مورد سوءاستفاده اخلاقی قرار گرفته و بر اخلاقیات فرد و جامعه تأثیری جدی بجای بگذارد، از نخستين روزگاران توليد و توسعه آنها يكي از دغدغه ها و دلمشغولي‌هاي انديشمندان اخلاق‌انديش و اخلاق‌پژوه، بررسي و تحليل اين فناوري ها از منظر اخلاقي بوده است. مقصود اصلي اين متفكران آن بوده كه اولا ابعاد، زوايا وموضوعات اخلاقي كه مستقيم يا غيرمستقيم با فضاي مجازي در ارتباط هستند را بازشناسند و ثانيا فضايل و رذايل اخلاقي مرتبط با اين فضا را مشخص كنند و در نهايت براي كاهش رذايل ديجيتال و افزايش تقيد و تعهد اخلاقي همه مرتبطان با فاوا چاره انديشي نمايند.
3. مجموعه تاملات و انديشه ورزي هاي اخلاقي درباب فناوري اطلاعات و ارتباطات (= فاوا)  موجب شكل گيري شاخه اي از اخلاق كاربردي شده كه با عنوان «اخلاق فناوري اطلاعات و ارتباطات» (= اخفا) Information Technology Ethics شناخته مي شود. نگارش صدها كتاب و مقاله، راه اندازي گروه هاي تخصصي و رشته‌هاي  تحصيلي و برگزاري نشست هاي علمي فراوان در اين زمينه، خروجي هاي علمي و پژوهشي اخلاق‌انديشي درباب فاوا بوده است(براي نمونه بنگريد به مجموعه 4150 صفحه اي Information Security and Ethics، زيرنظر حميد نعمتي، و Encyclopedia of Information Ethics and Security، ويراسته مارين كويگلي، هر دو منتشر شده در سال 2008). نخستين گام ها براي عطف توجه از «فاوا» به سمت «اخفا» در كشورهايي كه پيشگام توليد و توسعه فاوا بوده اند از حدود هفتاد و پنج سال قبل برداشته شد تا به جايگاه امروزين خود رسيد.
4. در کشور ما فاصله زیادی میان گسترش استفاده از فناوری اطلاعات و پژوهش در اخلاقیات متناسب با آن وجود دارد. با وجود گذشت دو دهه از فراگیری اینترنت و سایر فناوریهای ارتباطی، توجه به این حوزه پژوهشی چندان سابقه نداشته است و عرصه آموزش، ترجمه و تألیف صرفاً در پنج سال گذشته شاهد فعالیتهایی در این زمینه بوده است، و البته به رغم تلاش هاي دلسوزانه و سعي مشكور فعالان اين عرصه، هنوز موضوعات و مباحث اخلاقي فراواني درباره ابعاد، زوايا و پيامدهاي هر يك از فناوري ها و نرم افزارها و سخت افزارهاي مربوط به فاوا وجود دارد كه در ديدرس مدرسان و محققان فناوري، اخلاق و فضاي مجازي قرار نگرفته است. اين در حالي است كه هر روز ابزارها و برنامه هاي جديدي در عرصه اطلاعات و ارتباطات مبتني بر وب توليد و عرضه مي شود و در مدتي كوتاه در جامعه ما مورد اقبال و استفاده گسترده قرار مي گيرد،‌ بدون اين كه درباره محاسن و معايب اخلاقي و تربيتي آنها كار علمي شايسته و در خوري انجام شود.  
5. برگزاري نشست هاي علمي تخصصي درباب اخلاق و فلسفه اخلاق، يكي از راه هاي هم انديشي اهل فن است كه موجب برجسته سازي موضوعات اخلاقي و زمينه سازي براي فعاليت هاي پژوهشي درباب اخلاق مي شود. همايش ملي «فلسفه اخلاق» نيز در اين راستا شكل گرفته است. براي نيل به اهداف اين همايش، شوراي علمي همايش مقرر كرد چندين نشست علمي نيز پيش از همايش اصلي برگزار شود. موضوع يكي از اين نشست ها عبارت است از «اخلاق در فضاي مجازي». به بهانه اين نشست، ويژه نامه حاضر تهيه و به محضر علاقه مندان تقديم مي شود كه اميد است مفيد واقع شود. در اين مجال لازم است از همه همكاران،‌ به ويژه طلاب و دانشجوياني كه در تهيه اين ويژه نامه همكاري داشته اند صميمانه تشكر و قدرداني گردد. اميد كه اين گونه تلاش‌ها در نهايت به رشد و ارتقاي اخلاق در فضاي حقيقي و مجازي جامعه ما منتهي گردد.  انشاءالله.   

 (منتشر شده در ويژه نامه نشست علمي «اخلاق در فضاي مجازي»، آذر 1394)

نقش آموزش و آگاهي بخشي در اخلاقي شدن فضاي مجازي(فايل صوتي)

 

فايل صوتي بحث «نقش آموزش و آگاهي بخشي در اخلاقي شدن فضاي مجازي » را از اينجا ميتوانيد دانلود كنيد.

اين بحث در نشست علمي «اخلاق در فضاي مجازي» با حضور آقايان دكتر حميد شهرياري و حسينعلي رحمتي و دبير علمي آقاي دكتر امير غنوي ارائه شد. (فايل فوق فقط مطالبي است كه توسط بنده ارائه شده است)

عناوين بحث:

درباره اخلاقي شدن فضاي مجازي

چرا بايد آموزش داد؟

چه كساني بايد آموزش ببينند؟

چه كساني مي توانند آموزش دهند؟

چه چيزهايي را بايد آموزش داد؟

با چه شيوه ها و روش هايي بايد آموزش داد؟

نشست علمي اخلاق در فضاي مجازي

 

 نشست علمي «اخلاق در فضاي مجازي» با حضور آقايان

دكتر حميد شهرياري و حسينعلي رحمتي   

دبير نشست: آقاي دكتر امير غنوي

زمان: پنجشبه 26 آذرماه 1394 ساعت 9-12

مكان: قم. چهار راه شهدا، ابتداي خيابان معلم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي