مقاله 57: «وقف فرهنگي» به مثابه امري اخلاقي
نوشته حاضر متن گفتگوي كوتاهي است با مجله كتاب هفته كه در شماره 471 (پياپي 1123)، شنبه 9 اسفند 1393، ص11 منتشر شده است.
متن كامل اين شماره كتاب هفته را مي توانيد از اينجا دانلود كنيد.
1.نذر، وقف و احسان از مفاهیم پرکاربرد در فرهنگ دینی مردم ایران هستند و مخصوصاً در ایام خاص مانند ماه مبارک رمضان یا ماه محرم، گرایش به انجام آنها افزایش می‌یابد. جایگاه و اهمیت این مفاهیم را در اسلام چگونه ارزیابی می‌کنید؟
** «وقف» نه تنها يكي از مفاهيم ارزشي در تفكر اسلامي، كه سنتي نيكو در بين مسلمانان بوده و هست. در آيات قرآن مواردي هست كه مي توان از آنها براي تبيين ديدگاه اسلام درباره وقف كمك گرفت؛ به عنوان مثال، در آيه 46 سوره كهف گفته شده كه اموال و فرزندان انسان دارايي هاي اين دنيايي او و موجب زينت او در دنيا هستند ولي در مقابل از كارهايي سخن به ميان آمده كه «باقيات الصالحات» محسوب مي شوند و گفته شده كه اين اعمال نزد خدا پاداشي نيكوتر و پاينده تر دارند. در آيه 92 سوره آل عمران نيز تصريح شده كه به مقام «برّ و نيكي» نمي رسيد مگر اين كه از آن چه دوست داريد انفاق كنيد. وقف را مي توان يكي از مصاديق باقيات الصالحات و راه هاي رسيدن به نيكي دانست. در روايات اسلامي، از جمله در روايتي از امام صادق(ع)، نيز از تعابيري چون «صدقه جاريه» سخن به ميان آمده كه مقصود از آن كارهاي خيري است كه حتي پس از مرگ انسان همچنان جريان دارد. از سخن حضرت فهميده مي شود كه پس از مرگ انسان در نامه اعمال او ثوابي ثبت نمي شود مگر به خاطر سه چيز، كه يكي از آنها صدقه جاريه اي است كه توسط شخص بنا نهاده شده است. برخي از عالمان ديني «وقف» را يكي از مصاديق بارز صدقه جاريه دانسته اند. توجه به مواردي از اين دست نشان دهنده آن است كه وقف در انديشه و عمل اسلامي جايگاهي والا دارد. جداي از اين موارد، از منظر اخلاقي نيز مي تواند به اهميت وقف پي برد.
2. چگونه مي شود اين مسئله را از منظر اخلاق مورد بررسي قرار داد؟
** اين كه انسان از بخشي از اموال و دارايي خود از روي اختيار و اراده دست بكشد از چند جهت عملي اخلاقي محسوب مي شود. يكي اين كه وقف از مصاديق كمك به ديگران و تعاون و همكاري در كارهاي نيك است. ديگر آن كه نشان دهنده دلسوزي و مهرباني و شفقت به مردم است؛ وقف همچنين باعث كاهش رنج و آلام ديگران از يك سو و موجب شادي و خوشحالي آنان از سوي ديگر مي شود. علاوه بر اين ها انجام وقف موجب تشويق و ترغيب ديگران به يك كار اخلاقي مي شود كه اين هم كاري ارزشمند است. همه اين موارد مويد آن است كه از نظر اخلاقي هم «وقف» يك فعل انساني نيكو و پسنديده است.
3. اين نگاه اخلاقي با آن دستورات ديني چه نسبتي دارد؟
** «واقع گرايان اخلاقي» معتقدند بين هر يك از افعال انسان و حسن يا قبح اخلاقي آن يك ارتباط واقعي وجود دارد و خوب و بد بودن كارها تابع اموري چون احساسات و عواطف يا قرارداد انسان ها نيستند. اگر اين بحث را با مسئله «رابطه دين و اخلاق» پيوند دهيم مي توانيم بگوييم هر يك از اين دو به ديگري ياري مي رسانند. اگر از منظر «واقع گرايي اخلاقي» به مسئله وقف نگاه كنيم، مي توانيم مدعي شويم كه وقف داراي حسن عقلي است و به همين خاطر است كه مي بينيم گاه حتي افرادي كه ممكن است اعتقاد ديني نداشته باشند نسبت به عمل وقف اقدام مي كنند. البته وجود آموزه هاي ديني درباره وقف، انگيزه دينداران را براي عمل به اين فضيلت اخلاقي تقويت مي كند.
4. معمولاً نذر و وقف در کشور ما به حوزه‌هایی خاص منحصر شده‌اند، از جمله نذر غذا یا وقف ملک برای مسجد یا حسینیه. آیا چنین سنتی را می‌توان به حوزه‌های فرهنگی نیز تسرّی داد؟ چه نتایجی را می‌توان از انجام چنین کاری انتظار داشت؟
** يكي از وظايف و مسووليت هاي مهم عالمان و انديشوران ديني در جامعه ما آن است كه همواره به دنبال واكاوي مفاهيم ديني بر اساس يك ديدگاه جامع نگر باشند. در مورد وقف نيز بايستي اين امر مورد توجه قرار گيرد و تبيين شود كه نذر و وقف مي تواند در حوزه امور فرهنگي و علمي و پژوهشي هم مطرح شود. با توجه به اهميت و تاثير فعاليت هاي فرهنگي و علمي از يك طرف، و نياز شديد جامعه امروز ما به اين گونه فعاليت ها از طرف ديگر، «وقف فرهنگي» را مي توان يكي از امور ضروري در عصر حاضر دانست. چه در كشور خودمان و چه در كشورهاي ديگر ما شاهد اين هستيم كه افراد خير معمولا بخشي از دارايي ها و درآمدهاي خود را وقف اين گونه فعاليت ها مي كنند به گونه اي كه سال ها پس از فوت شان همچنان نام نيك آنان برقرار است و دعاي خير مردمان سرمايه معنوي آنان است. اين سخن البته به معناي كم ارزش شمردن وقف هايي كه از آنها نام برديد نيست بلكه تاكيدي است بر اين كه بايستي نيازها و موضوع هاي علمي، پژوهشي و فرهنگي را نيز وارد دايره وقف قرار داد.
5. چه كارهايي را مي توان از مصاديق وقف يا نذر فرهنگي دانست؟
** وقف يا نذر مي تواند براي موارد فراواني به كار رود؛ كه برخي از آنها را مي توان اين گونه بر شمرد: 1. انجام تحقيق و پژوهش در حوزه هاي مورد نياز جامعه به ويژه درباره انديشه هاي اسلامي و معرفي پيشوايان ديني 2. ترجمه آثار معتبر علمي به زبان هاي مختلف 3. راه اندازي سايت ها و پايگاه هاي اينترنتي در زمينه هاي ديني و علمي 4. توليد آثار هنري از قبيل فيلم ها و سريال هاي جذاب براي معرفي فرهنگ و انديشه اسلامي 5. تشكيل مراكز علمي براي پاسخ گويي به سوال ها و شبهه هاي ديني 6. تاسيس دانشگاه ها و پژوهشگاه ها يا راه اندازي رشته هاي علمي مورد نياز جامعه 7. فراهم كردن زمينه رشد و ارتقاي علمي افراد مستعد 8. وقف كتاب هاي چاپي و خطي به كتابخانه ها 9. راه اندازي و تجهيز كتابخانه به خصوص در مناطق محروم 10. انتشار نشريه درباره موضوع هاي مختلف و به زبان هاي گوناگون 11. تاسيس كرسي هاي علمي در دانشگاه هاي كشور هاي ديگر براي معرفي فرهنگ اسلامي يا فرهنگ و تمدن ايراني 12. انتشار كتاب هاي مفيد و ارزان قيمت 13. پرداخت «يارانه هاي فرهنگي» به مردم.
6. براي انجام هر چه بهتر وقف فرهنگي چه بايد كرد؟
** با توجه به اهميت وقف فرهنگي و براي پيشگيري از هر گونه سوءاستفاده يا سوءعملكرد در اين زمينه كه موجب دور شدن اين گونه وقف ها از اهداف خود مي شود، لازم است كساني كه قصد انجام چنين عمل خيري را دارند حتما با افراد آگاه و دانشمند و دلسوز مشورت نمايند تا اولا اموال خود را در زمينه هايي وقف كنند كه بيشترين نياز و بيشترين تاثير را داشته باشد و ثانيا به گونه اي وقف كنند كه چه در زمان حيات و چه پس از درگذشت شان سنت حسنه اي كه پايه گذاري كرده اند به بهترين وجه مورد استفاده قرار گيرد و ديگران نتوانند آن را از اهداف خود دور نمايند. طبيعتا عمل وقف جداي از جنبه شرعي آن داراي ابعاد حقوقي و قانوني، فرهنگي و اجتماعي نيز هست كه لازم است افراد خبره و متخصص در اين زمينه ها واقفان را ياري نمايند. همچنين خوب است يك بانك اطلاعات مثلا در قالب سايت اينترنتي تشكيل شود و همه افراد و موسسات بتوانند زمينه ها و موضوع هاي فرهنگي كه نيازمند حمايت است معرفي كنند تا افراد خير با اطلاع و آگاهي بيشتري به نذر يا وقف فرهنگي اقدام نمايند.
7. تاکنون به صورت پراکنده و گاه‌گاه طرح‌هایی با هدف نذر کتاب انجام شده است. برای همه‌گیر شدن این برنامه‌ها چه راهکارهایی را می‌توان در نظر گرفت؟
** «كتاب» يكي از مصاديق نذورات فرهنگي است ولي بايد به موارد ديگري كه قبلا گفته شد نيز توجه گردد. به هر حال، براي گسترش، تداوم، انسجام بخشي، فرهنگ سازي و انگيزه افزايي درباره وقف و موقوفات و نذورات فرهنگي چند راه پيشنهاد مي شود: 1. بهره گيري از رسانه هاي جمعي، به ويژه صدا و سيما و روزنامه ها براي فرهنگ سازي و انگيزه افزايي انسان هاي خيّر 2. استفاده از امكانات فراوان فضاي مجازي، و به ويژه شبكه هاي اجتماعي 3. فعال شدن بيش از پيش نهادهاي مرتبط با وقف، مثل سازمان اوقاف و امور خيريه 4. معرفي و تشويق كساني كه اقدام به وقف فرهنگي كرده اند 5. معرفي ثمرات و دستاوردهاي وقف هاي فرهنگي 6. شناسايي افراد توانمند و مراجعه حضوري به آنها جهت جلب مشاركت شان در وقف فرهنگي.
8. شخصیت‌های مذهبی برای گسترش احسان فرهنگی چه وظایفی بر عهده دارند و چه اقداماتی می‌توانند انجام دهند؟
** اين پرسش را مي توان در ادامه پاسخ سوال قبلي جواب داد؛ به اين معنا كه يكي از مهم ترين و موثرترين راه هاي تشويق و ترغيب افراد به مشاركت در وقف و نذر فرهنگي استفاده از كساني است كه سخن و عمل شان در جامعه تاثيرگذار است و در اصطلاح به آنان «گروه هاي مرجع» گفته مي شود. ورزشكاران، هنرمندان، سياستمداران و مديران جامعه از اين گروه هستند. شخصيت هاي مذهبي نيز در همه جوامع جزو گروه هاي مرجع محسوب مي شوند و به خاطر جايگاه و نفوذي كه در جامعه دارند در تبليغ فرهنگ وقف و وقف فرهنگي مي توانند بسيار موثر واقع شوند. براي بهره گيري از اين افراد لازم است ابتدا خود ايشان متوجه ضرورت و اهميت وقف فرهنگي شوند و پس از آن در صدد تبليغ اين امر و ترغيب انسان هاي خيّر به وقف فرهنگي برآيند. اگر شخصيت هاي مذهبي خود نيز اقدام به وقف يا نذر در زمينه امور علمي و فرهنگي نمايند كه طبيعتا تاثير عمل و سخن شان چندين برابر مي شود. نگاهي به تاريخ اسلام نشانگر وجود شخصيت هاي ديني فراواني است كه در سخن و عمل براي جهت دهي اوقاف و نذورات به سمت امور علمي و فرهنگي فعال بوده اند و بركات اين كارشان تا سال ها پس از حيات شان نيز ادامه داشته و دارد. اين افراد مي توانند الگوها و اسوه هاي خوبي براي جامعه امروز ما براي توجه هر چه بيشتر به وقف فرهنگي باشند.
پ ن: بازنشر اين مطلب در پايگاه هاي ديگر:
سايت طلاب و فضلاي شهرضا
با سلام